تشخیص زودهنگام بیش فعالی، به والدین و بزرگسالان کمک میکند تا با آگاهی بیشتری برای درمان اقدام کنند. در جهان، درصد زیادی از مردم به ADHD مبتلا هستند و این موضوع نشان میدهد که نیاز به روشهای درمانی کامل و موثر، زیاد است. معمولا برای درمان بیش فعالی، روانپزشکان ترکیبی از درمان دارویی، رفتاردرمانی، آموزش مهارتها و درمان های نورولوژیک مانند rTMS و نوروفیدبک را پیشنهاد می کنند.
بیشفعالی (ADHD) چیست؟
بیشفعالی (ADHD) یا ای دی اچ دی، یک اختلال نورودولوپمنتال (Neurodevelopmental Disorder، به گروهی از اختلالات گفته میشود که در اثر نارسایی در رشد یا تکامل سیستم عصبی مرکزی به وجود میآیند) است که با الگوهای پایدار بیتوجهی، بیشفعالی و تکانشگری مشخص میشود و میتواند بر عملکرد تحصیلی، شغلی و روابط اجتماعی تاثیر بگذارد. این اختلال که اغلب از دوران کودکی آغاز میشود، ریشه در تفاوتهای عملکردی مغز دارد. تشخیص بیش فعالی، نیازمند ارزیابی دقیق است؛ چون علائم آن میتواند با استرسهای روزمره اشتباه گرفته شود.
در عمل بالینی، متخصصان ادعا میکنند که با بیمارانی مواجه شدهاند که سالها بدون تشخیص ای دی اچ دی زندگی کردهاند و تنها با یک ارزیابی جامع، مسیر زندگیشان تغییر میکند. بیش فعالی یا ADHD چیست و چگونه درمان می شود؟ این سوال رایجی است که پاسخ آن در ترکیبی از دانش علمی، نهفته است. درک این اختلال، به ما کمک میکند تا از برچسبزنیهای نادرست اجتناب کنیم و به جای آن، بر مدیریت بهتر تمرکز نماییم.attention deficit hyperactivity disorder what you need know
انواع بیش فعالی (ADHD)
تشخیصADHD بر اساس DSM-5 به سه نوع اصلی تقسیم میشود که هر کدام الگوهای متفاوتی از علائم را نشان میدهند. این تقسیمبندی کمک میکند تا درمان مناسبتری انتخاب شود؛ زیرا هر نوع، نیازها و درمانهای مخصوص به خود را دارد.
در رابطه با اینکه چند نوع بیش فعالی داریم؟ میتوان گفت که این نوع بیماری، به سه دسته تقسیم میشود که در ادامه به تفصیل بررسی میشوند. این تقسیمبندی نه تنها برای متخصصان مفید است؛ بلکه به افراد عادی نیز کمک میکند تا علائم خود را بهتر بشناسند و در فرآیند تشخیص ای دی اچ دی، مشارکت فعالتری داشته باشند.
ADHD با غلبه بیتوجهی (Predominantly Inattentive Presentation)
این نوع از اختلال بیشفعالی و کمتوجهی (ADHD) که گاهی فقط به عنوان مشکل کمتوجهی شناخته میشود، بیشتر بر مشکلات تمرکز و سازماندهی تمرکز دارد و نشانههای بارز بیشفعالی در آن دیده نمیشود. افراد مبتلا معمولا در توجه به جزئیات دچار مشکل هستند و گاهی به عنوان “رویاپرداز” توصیف میشوند. تشخیص این نوع ADHD سختتر است؛ چون علائم آن کمتر قابل مشاهده و بیشتر درونی هستند.
به طور مثال، یک دانشآموز ممکن است تکالیف خود را فراموش کند؛ اما این فراموشی ناشی از تنبلی نیست؛ بلکه به دلیل پراکندگی ذهنی و مشکل در تمرکز است. همین جا است که تشخیص دقیق ADHD با غلبه بیتوجهی اهمیت پیدا میکند.
نشانههای بارز بیش فعالی با غلبه بیتوجهی:
- فراموشیهای مکرر در امور روزمره
- مشکل در دنبال کردن دستورالعملها و مراحل کاری
- پرهیز یا اجتناب از فعالیتهایی که نیاز به تمرکز طولانی دارند
- اشتباهات ناشی از غفلت در کارهای تحصیلی یا شغلی
- از دست دادن وسایل شخصی یا کاری به طور مکرر
- دشواری در سازماندهی فعالیتها و زمانبندی درست
بهعنوان یک نکته عملی، اگر شریک زندگی شما زیاد وسایلش را گم میکند؛ ممکن است این یکی از نشانههای بیشفعالی باشد؛ بهتر است علائم را روزانه یادداشت کنید تا الگوها واضحتر شوند.
ADHD با غلبه بیشفعالی و تکانشگری (Predominantly Hyperactive-Impulsive Presentation)
این زیرنوع از ADHD با بیقراری جسمی، پرحرفی و تصمیمگیریهای عجولانه، شناخته میشود. فرد امکان دارد مدام حرف بزند، وسط حرف دیگران بپرد یا بدون فکر عمل کند. این علائم بیشتر در دوران کودکی، نمایان هستند و در بزرگسالی، اغلب به شکل بیقراری درونی یا رفتارهای تکانشی مزمن (تصمیم گیری سریع)، ادامه مییابند.
تشخیص ADHD در بزرگسالان با این الگوی غالب، معمولا دیرتر صورت میگیرد؛ زیرا بسیاری از رفتارهای آشکار دوران کودکی، ممکن است در بزرگسالی کمرنگتر شوند یا به شیوههای متفاوتی بروز پیدا کنند.
از جمله نشانههای اصلی میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- ناتوانی در نشستن آرام و متمرکز
- قطع کردن صحبت دیگران یا ورود به مکالمه بدون اجازه
- پرحرفی بیش از حد در موقعیتهای مختلف
- انجام رفتارهای پرریسک یا عجولانه بدون فکر قبلی
- بیقراری یا جنب و جوش مداوم
- تصمیمگیریهای سریع و بدون ارزیابی کامل پیامدها
بر اساس برخی منابع معتبر، حدود ۲۱٪ مبتلایان به ADHD در بزرگسالی، این زیرنوع را تجربه میکنند. هرچند در بزرگسالان نوع بیتوجهی و نوع ترکیبی شایعتر هستند؛ اما نوع بیشفعالی-تکانشگری همچنان نیازمند شناسایی و مدیریت مناسب است.
ADHD ترکیبی (Combined Presentation)
ADHD ترکیبی (Combined Presentation) شایعترین نوع این اختلال است که در آن، علائم هر دو زیرنوع “بیتوجهی و بیشفعالی-تکانشگری” بهطور همزمان وجود دارند. افراد مبتلا به این نوع از ADHD معمولا در تمرکز، سازماندهی، کنترل تکانهها و حفظ آرامش فیزیکی دچار مشکل هستند. این ترکیب علائم، تشخیص را پیچیدهتر میکند و اغلب باعث بروز مشکلات در تمام جنبههای زندگی فرد، از تحصیل و کار گرفته تا روابط اجتماعی را میشود.
برای مثال، مادری جوان را در نظر بگیرید که از یکسو در تمرکز روی کارهای خانه، مشکل دارد و از سوی دیگر، نمیتواند لحظهای آرام بنشیند یا در گفتوگوها نوبت را رعایت کند. برای تشخیص ADHD نوع ترکیبی باید یک ارزیابی کامل انجام شود. درمان آن هم معمولا چندبخشی است؛ یعنی ترکیبی از دارو، جلسات مشاوره یا رواندرمانی و استفاده از روشهایی برای بهبود تمرکز و کنترل رفتارهای ناگهانی.
علت بروز ADHD
عوامل بروز ADHD چندعاملی بوده و شامل تعامل پیچیدهی ژنتیک، تفاوتهای بیولوژیکی در عملکرد نورونها و شرایط محیطی از جمله دوران بارداری، زایمان و اوایل کودکی میشوند. مطالعات بالینی نشان دادهاند که این اختلال، علت واحدی ندارد و بهطورمعمول، در میان اعضای خانواده تکرار میشود. به همین دلیل، بررسی زمینههای ژنتیکی در روند تشخیص اولیه بسیار حائز اهمیت است و کمک میکند تا ارزیابی کاملتری از وضعیت بیمار صورت گیرد.
در پژوهشهای مرتبط با دوقلوها و خانوادهها، سهم عوامل ژنتیکی در بروز این اختلال، بهطور قابلتوجهی بالا گزارش شده و حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد احتمال ابتلا به ADHD را شامل میشود. در کنار این عوامل، نقش فاکتورهای محیطی، بهویژه آنهایی که در دورههای پیش از تولد یا در سالهای ابتدایی زندگی تاثیرگذارند، همچنان مهم باقی میماند. در آزمایشهای بالینی، ارزیابی دقیق سوابق خانوادگی و بررسی روند رشد کودک از مراحل اولیه تشخیص، محسوب میشود؛ چرا که نادیده گرفتن این عوامل میتواند منجر به خطا در تشخیص و عدم موفقیت در مداخلات درمانی شود.attention deficit hyperactivity disorder adhd
علائم بیش فعالی در کودکان و بزرگسالان
علائم بیش فعالی در کودکان و بزرگسالان، متفاوت است؛ اما الگوی اصلی حفظ میشود. تشخیص ADHD در کودکان زودتر انجام میشود؛ در حالی که در بزرگسالان ممکن است پنهان بماند.
آمار CDC نشان میدهد که ۶ میلیون کودک آمریکایی تحت تاثیر ای دی اچ دی هستند.
علائم بیش فعالی در کودکان
بهطورمعمول، رفتارهای ناشی از بیشفعالی در کودکان در تعاملات روزمره، محیطهای آموزشی و فعالیتهای گروهی خود را نشان میدهند. این اختلال بر توانایی کودک برای تمرکز، پیروی از دستورالعملها و مشارکت منظم در فعالیتها تاثیر میگذارد. در بسیاری از موارد، کودکان مبتلا انرژی زیادی دارند؛ اما در هدایت آن دچار مشکل میشوند. همین مسئله باعث میشود اطرافیان بهاشتباه آن را به بیادبی، بیتوجهی یا بیانضباطی نسبت دهند. نشانههای شایع بیشفعالی در کودکان عبارتند از:
- ناتوانی در نشستن آرام در کلاس یا هنگام غذا خوردن
- دویدن یا بالا رفتن از سطوح در موقعیتهای نامناسب
- دشواری در انجام بازیها یا فعالیتهای آرام
- پرحرفی و صحبت بدون رعایت نوبت
- پاسخ دادن بدون کامل شنیدن سؤال
- قطع کردن صحبت دیگران یا دخالت در بازیهای گروهی
- دشواری در تمرکز روی تکالیف یا دستورالعملها
- فراموشکاری یا گمکردن مکرر وسایل مدرسه
برای مدیریت و درمان بیش فعالی در کودکان، معمولاً رویکردی چندجانبه به کار گرفته میشود که شامل ترکیبی از مداخلات رفتاری، تغییرات محیطی، و در برخی موارد دارودرمانی است. هدف این درمانها کاهش علائم بیشفعالی و بهبود تمرکز، رفتار اجتماعی و مهارتهای تحصیلی کودک است. شروع زودهنگام و پیگیری منظم توسط روانشناس یا روانپزشک کودک، تأثیر بسیار زیادی در کنترل رفتارها و ارتقای کیفیت زندگی کودک و خانواده دارد. استفاده از روشهای حمایتی و برنامههای آموزشی ویژه نیز به کودک کمک میکند تا مهارتهای سازماندهی و مدیریت احساسات خود را بهتر توسعه دهد.
علائم بیش فعالی در بزرگسالان
در بزرگسالی، علائم بیشفعالی، اغلب به شکلهای ظریفتر و درونیتری بروز میکنند. برخلاف کودکان، بزرگسالان مبتلا ممکن است بهجای تحرک فیزیکی، دچار بیقراری ذهنی، ضعف در مدیریت زمان، فراموشکاری و عدم تمرکز پایدار شوند. این علائم میتوانند بر موفقیت شغلی، روابط خانوادگی و اعتماد به نفس تاثیرگذار باشند. بر اساس معیارهای DSM-5 برای بزرگسالان، وجود حداقل پنج علامت مداوم برای تشخیص ADHD الزامی است. تخمین زده میشود که حدود ۴ درصد از بزرگسالان به نوعی از این اختلال، مبتلا باشند. نشانههای شایع بیشفعالی در بزرگسالان عبارتند از: adhd symptoms in adults
- بیقراری درونی و احساس دائمی تنش یا فشار
- دشواری در نشستن طولانیمدت (مثلا در جلسات یا رانندگی)
- انجام چند کار بهطور همزمان و عدم تکمیل آنها
- تمایل به صحبت کردن زیاد یا قطع صحبت دیگران
- تصمیمگیریهای عجولانه و رفتارهای تکانشی
- فراموش کردن قرارها، تاریخها یا وظایف مهم
- ضعف در مدیریت زمان و تمایل به تاخیرهای مکرر
- احساس دائمی عدم پیشرفت با وجود فعالیت مداوم
علت و عوامل موثر در بروز بیش فعالی
علت و عوامل موثر در بروز بیش فعالی، ترکیبی از عوامل داخلی و خارجی است. تشخیص ADHD بدون بررسی این عوامل، کافی نیست.
عوامل ژنتیکی و ارثی
ژنتیک، نقش بسیار مهمی در بروز اختلال بیشفعالی و نقص توجه (ADHD) دارد و پژوهشها نشان میدهند که نرخ وراثت این اختلال، بین ۷۰ تا ۸۰ درصد برآورد میشود. این بدان معناست که اگر یکی از والدین یا اعضای نزدیک خانواده مبتلا باشند، احتمال ابتلا در فرزند به شکل قابل توجهی افزایش مییابد. در بسیاری از مشاورهها، برجسته کردن این نکته به خانوادهها کمک میکند تا درک بهتری از ریشههای اختلال داشته باشند و بدانند که ADHD تنها نتیجه سبک تربیتی یا محیط نیست؛ بلکه یک زمینه ارثی قوی دارد.
تفاوتهای ساختاری و شیمیایی مغز
پژوهشهای تصویربرداری عصبی، نشان دادهاند که افراد مبتلا به ADHD تفاوتهایی در ساختار و عملکرد مغز، خصوصا در نواحی مرتبط با توجه و کنترل تکانه، دارند. کاهش فعالیت دوپامین و سایر انتقالدهندههای عصبی، در این افراد یکی از دلایل اصلی مشکلات تمرکز و کنترل رفتاری، محسوب میشود.
عوامل محیطی و خطرآفرین
عوامل محیطی نیز در افزایش ریسک ابتلا به ADHD نقش دارند. قرار گرفتن جنین در معرض مواد سمی مانند نیکوتین، الکل یا سرب در دوران بارداری میتواند احتمال بروز این اختلال را بالا ببرد؛ همچنین شرایطی مانند وزن کم هنگام تولد یا مشکلات زایمانی در برخی مطالعات، به عنوان عوامل خطر مطرح شدهاند. از این رو، پیشگیری از مواجهه با این عوامل، بهویژه پرهیز از سیگار کشیدن و مصرف الکل در دوران بارداری، میتواند تا حدی از بروز ADHD جلوگیری کند.
روش تشخیص و معیارهای بیش فعالی
روش تشخیص و معیارهای بیش فعالی بر اساس DSM-5 است که الگوهای پایدار علائم را الزامی میکند. تشخیص ای دی اچ دی، فرآیندی چندمرحلهای است و اغلب ۱۰ بار یا بیشتر در ارزیابیها، تکرار میشود تا دقت بالا رود. این معیارها شامل حداقل شش (یا پنج در بزرگسالان) علامت برای شش ماه است. روش تشخیص و معیارهای بیش فعالی به این ترتیب است:
- فرآیند تشخیص بالینی؛ فرآیند تشخیص بالینی شامل مصاحبه با بیمار و خانواده و بررسی تاریخچه است. تشخیص بیش فعالی نیازمند رد اختلالات دیگر است و این فرآیند چندین بار در جلسات تکرار میشود.
- ابزارهای تشخیصی و تستهای رایج؛ ابزارهای تشخیصی مانند ASRS برای بزرگسالان، Vanderbilt برای کودکان و Conners Scale برای ارزیابی جامع علائم، در تشخیص ADHD بسیار پرکاربرد هستند. تست اختلال دو قطبی با جمعآوری داده از فرد، والدین یا معلمان، تصویر دقیقتری از الگوهای رفتاری ارائه میدهند.
عوارض و چالشهای احتمالی بیش فعالی
اختلال ADHD میتواند با چالشهای بسیاری همراه باشد؛ از جمله تاثیرات منفی بر تحصیل، روابط شخصی و افزایش خطر افسردگی یا اضطراب. تشخیص زودهنگام، نقش بسیار موثری در کاهش این عوارض دارد. آمارها نشان میدهند که حدود ۵۰٪ از بزرگسالان مبتلا به ADHD، همزمان اختلال اضطرابی نیز وجود دارد. چالشها و عوارض احتمالی ADHD به ترتیب زیر است:
- مشکلات تحصیلی و عملکرد پایین در مدرسه یا دانشگاه
- تاثیر بر روابط شخصی و اجتماعی، از جمله کاهش درک و حمایت اطرافیان
- افسردگی، بهویژه در شرایطی که ADHD درمان نشده یا دیر تشخیص داده شده است
- وجود اختلال اضطرابی همزمان در حدود ۵۰٪ از بزرگسالان مبتلا
- افزایش بار روانی، فشار و استرس که میتواند منجر به اختلالات خواب و کاهش تحمل در مقابل ناکامیها شود
راههای درمان بیش فعالی (ADHD)
راههای درمان بیش فعالی (ADHD) چندجانبه است و شامل دارو و آموزش میشود. تشخیص ای دی اچ دی، پیشنیاز درمان است. راههای درمان بیش فعالی به شرح زیر است.
درمان دارویی: محرکها و غیرمحرکها
دارودرمانی، یکی از رایجترین روشها برای مدیریت علائم ADHD است. داروهای محرک مانند متیلفنیدات (Ritalin, Concerta) و آمفتامینها (Adderall, Vyvanse) با افزایش سطح دوپامین و نوراپینفرین در مغز، به بهبود تمرکز و کاهش رفتارهای تکانشی کمک میکنند. تحقیقات نشان دادهاند که این داروها در بسیاری از بیماران، بهویژه کودکان، اثربخشی بالایی دارند و در مدت زمان کوتاه، موجب بهبود قابل توجه در عملکرد تحصیلی و رفتاری میشوند.
داروهای غیرمحرک مانند آتوموکستین (Strattera) یا گوانفاسین نیز، گزینههای مناسبی برای افرادی هستند که به داروهای محرک، پاسخ نمیدهند یا دچار عوارض جانبی میشوند. در عمل بالینی، درمان دارویی باید با دوز پایین آغاز شود و بهتدریج تحت نظارت پزشک، تنظیم شود تا بهترین تعادل بین اثربخشی و عوارض جانبی، به دست آید. تشخیص دقیق ADHD پیش از شروع دارودرمانی، ضروری است تا تجویز بهطور مفید انجام گیرد.
رواندرمانی و رفتاردرمانی
رواندرمانی و خصوصا رفتاردرمانی شناختی (CBT)، نقش مهمی در مدیریت جنبههای هیجانی و رفتاری ADHD ایفا میکنند. این روشها به افراد کمک میکنند تا الگوهای فکری منفی را شناسایی کرده و راهکارهایی برای مقابله با حواسپرتی، اضطراب و مدیریت زمان بیاموزند. در بزرگسالان مبتلا به ADHD، CBT میتواند مکمل بسیار خوبی برای دارودرمانی باشد.
مزایای این رویکرد شامل بهبود تمرکز، کاهش تکانشگری (impulsivity) و تقویت مهارتهای مقابلهای است. بسیاری از بیماران، با ترکیب دارودرمانی و رواندرمانی نتایج پایدارتری به دست میآورند؛ چرا که درمان روانی–رفتاری به تغییر عادات و ارتقای کیفیت زندگی در بلندمدت کمک میکند.
آموزش مهارتهای اجتماعی
افراد مبتلا به ADHD اغلب در روابط اجتماعی، با چالشهایی مانند قطع صحبت دیگران، دشواری در حفظ روابط پایدار یا ناتوانی در خواندن نشانههای اجتماعی، مواجه میشوند. آموزش مهارتهای اجتماعی، به آنها کمک میکند تا تعاملات سالمتر و موفقتری داشته باشند.
بهطورمعمول، این آموزشها شامل تکنیکهایی برای بهبود ارتباط، حل تعارض و افزایش همدلی است.
در محیطهای گروهدرمانی، نقشبازی بهعنوان یک روش کاربردی، به کار میرود تا افراد بتوانند مهارتهای آموختهشده را در شرایط شبیهسازیشده، تمرین کنند. این مداخلات، بهخصوص در کودکان و نوجوانان اثرگذار است؛ زیرا میتواند بر روابط مدرسه و دوستیها اثر مثبت بگذارد. treatment and management
درمان های نورولوژیک
درمانهای جدید مانند نوروفیدبک یا سایر مداخلات نورولوژیک، در سالهای اخیر توجه بسیاری را به خود جلب کردهاند. نوروفیدبک با آموزش خودتنظیمی امواج مغزی به افراد، میتواند تمرکز و کنترل تکانهها را بهبود بخشد.
پژوهشها، نشان دادهاند که این روش، بهویژه برای بیمارانی که به درمانهای دارویی یا رفتاری پاسخ مناسبی نمیدهند، میتواند مفید باشد. در برخی گزارشهای بالینی، نوروفیدبک موجب بهبود تواناییهای شناختی و کاهش حواسپرتی در بیماران بزرگسال مبتلا به ADHD شده است. بنابراین، میتوان آن را بهعنوان یک گزینه مکمل، در موارد مقاوم به درمان در نظر گرفت.
تفاوت ADHD با اختلالات مشابه
تفاوت ADHD با اختلالات مشابه مانند اختلال اضطراب (که مداوم است نه موقعیتی)، اوتیسم (با تمرکز بر تعاملات اجتماعی) و دو قطبی (با اپیزودهای خلقی) در الگوهای علائم نهفته است.
اختلال مشابه | ویژگیهای متفاوت نسبت به ADHD |
اضطراب | اضطراب طولانیمدت، باعث میشود آدم دائم احساس نگرانی، ترس یا استرس کند.
در این حالت، مشکل در تمرکز بیشتر به خاطر درگیر بودن ذهن با فکرهای مداوم است؛ نه اینکه فرد ذاتا مشکل کمتوجهی داشته باشد. |
اوتیسم | ناتوانی در تعامل اجتماعی و الگوهای رفتاری تکراری و محدود. سطح توجه و رفتار مشابه ممکن است ظاهر شود، اما منشا متفاوتی دارند. تشخیص با DSM-5 طبق مشاهده رفتاری و نه آزمون زیستی. |
افسردگی | خلق افسرده، کاهش انگیزه و انرژی، اختلال در خواب و اشتها.
علائم تمرکزی در افسردگی ثانویه به خلق پایین است، نه نقص توجه مزمن. |
اختلال دوقطبی | شامل دورههای شیدایی (مانیا) و افسردگی است. در مانیا: افزایش انرژی، کاهش نیاز به خواب، هیجان شدید – مشابه ADHD در برخی جنبهها. در افسردگی دوقطبی: کاهش انرژی، تمرکز ضعیف؛ اما وابسته به دوره خلقی است، نه پایدار مانند ADHD. |
برای درمان بیش فعالی به کجا مراجعه کنیم؟
در قلب تهران و در محله قلهک، یکی از مراکز تخصصی در حوزه روانپزشکی و رواندرمانی فعالیت میکند که خدمات گستردهای در زمینه تشخیص و درمان اختلال بیشفعالی/کمتوجهی (ADHD) ارائه میدهد. این مرکز با بهرهگیری از روشهای نوین مانند نوروفیدبک، تحریک مغزی غیرتهاجمی rTMS و tDCS رویکردهای رواندرمانی و رفتاری، تلاش میکند بدون وابستگی بیش از حد به دارو، کیفیت زندگی و تمرکز مراجعین را ارتقا دهد. تیم متخصص شامل روانپزشکان، رواندرمانگران و نوروتراپیستها، از ارزیابی اولیه تا مراحل پیگیری درمان، همراه بیماران هستند و خدمات را به شکل هدفمند ارائه میدهند.