درمان بیش فعالی با تحریک الکتریکی مغز؛ تأثیر tdcs بر درمان بیش فعالی

از گذشته تا به امروز روش های بسیاری برای درمان بیش فعالی از جمله، درمان با دارو، آموزش مهارت های رفتاری، روانشناختی فردی و … ارائه شده است؛ اما مطالعات بالینی نشان داده‌اند که تأثیر درمان بیش فعالی با تحریک الکتریکی مغز می‌تواند بسیار مثبت باشد، به‌ویژه در افرادی که به درمان دارویی پاسخ کافی نمی‌دهند. اگرچه این شیوه به تنهایی کافی نیست و بیشتر به‌عنوان بخشی از یک برنامه جامع درمانی توصیه می‌شود، اما درمان بیش فعالی با tDCS می‌تواند به کاهش علائم و بهبود کیفیت زندگی کمک کند. در مجموع، این رویکرد نویدبخش است و با تحقیقات بیشتر می‌تواند جایگاه مهم‌تری در کنار درمان‌های سنتی پیدا کند.

تحریک الکتریکی مغز چگونه به درمان ADHD کمک می‌کند؟

تحریک الکتریکی مغز (tDCS) با ارسال جریان مستقیم ضعیف به نواحی خاصی از مغز؛ به‌ویژه قشر پیش‌پیشانی پشتی-جانبی (dlPFC) و قشر پیش‌پیشانی شکمی-میانی (vmPFC) فعالیت نورون‌ها را تعدیل می‌کند. مطالعات نشان داده‌اند که این روش، می‌تواند در بهبود عملکرد اجرایی مانند کنترل بازداری و حافظه کاری موثر باشد، اگرچه سرعت پاسخ‌گویی ممکن است تغییر نکند.

در نهایت، استفاده از تحریک الکتریکی مغز به‌عنوان بخشی از استراتژی چندوجهی، همراه با مراقبت تخصصی (روانپزشکی یا روان‌شناسی)، می‌تواند به کاهش علائم و ارتقای کیفیت زندگی کمک کند بدون اینکه الزاما وابستگی دارویی ایجاد شود. البته این روش همچنان در مراحل پژوهشی است و باید تحت نظارت متخصص اجرا شود.

مرورهای معتبر نشان می‌دهند که tDCS  بخصوص با تحریک آندال anodal، (قراردادن الکترود آند یا همان قطب مثبت، روی ناحیه‌ای از سر و عبور دادن جریان مستقیم ضعیف، از آن نقطه) در قشر پیش‌پیشانی به طور ملایم تا متوسط در بهبود کنترل تکانه و توجه اثرگذار است. با اینکه برخی مطالعات اولیه پیشنهاد می‌کنند که با افزایش پلاستیسیته مغز، یادگیری و حافظه بهبود می‌یابند؛ شواهد بالینی برای اثبات پایداری اثرات بلندمدت هنوز کافی نیست.^{Treating ADHD with electrical brain stimulation}

تأثیر تحریک الکتریکی مغز بر علائم بیش‌ فعالی

تحریک الکتریکی مغز (tDCS) می‌تواند در کاهش علائم اصلی ADHD مانند بی‌قراری (impulsivity) و عدم تمرکز نقش موثری داشته باشد. مطالعات نشان می‌دهند که تحریک ناحیه قشر پیش‌پیشانی پشتی-جانبی در جلسات کوتاه‌مدت ممکن است تاثیر کمی بر کنترل بی‌قراری داشته باشد، اما زمانی که به‌صورت روزانه و طی چند هفته انجام شود؛ بخصوص در ناحیه پیش‌پیشانی جانبی راست، می‌تواند باعث بهبود قابل‌توجهی در توجه شود.

در برخی موارد، تحریک ۵ روزه با شدت مشخص نیز منجر به کاهش علائم بی‌توجهی و اختلال عملکرد شده و این بهبود حتی پس از پایان درمان نیز پایدار باقی مانده است. علاوه بر این، مرورهای علمی نشان داده‌اند که tDCS در کوتاه‌مدت می‌تواند به کاهش شدت کلی علائم، تمرکز و بی‌قراری کمک کند، اما تاثیر فوری آن بر بیش‌ فعالی (hyperactivity) مشخص نیست.

با این حال، در برخی بیماران، بهبودهای تدریجی در بیش‌ فعالی طی روزها یا هفته‌های پس از درمان گزارش شده است؛ همچنین تحریک آندال منجر به بهبودهای جزئی در مهارت‌هایی مانند کنترل بازداری (inhibition) و سرعت پردازش (processing speed) می‌شود، اما تأثیر قابل‌توجهی بر افزایش توجه به‌طور مداوم مشاهده نشده است.

درمان بیش‌ فعالی با tDCS برای چه کسانی مناسب است؟

تحریک الکتریکی مغز با روش tDCS یکی از روش‌های نوین، غیرتهاجمی و بدون نیاز به دارو برای کمک به مدیریت علائم اختلال نقص توجه/بیش‌ فعالی (ADHD) است. این روش، با تنظیم فعالیت نواحی خاصی از مغز؛ خصوصا قشر پیش‌پیشانی، می‌تواند در بهبود تمرکز، کاهش تکانش‌گری و بهبود عملکرد اجرایی نقش داشته باشد.^{Noninvasive Brain Stimulation in Attention}

به دلیل ماهیت غیرتهاجمی و قابل تحمل آن،tDCS ، به‌عنوان بخشی از رویکردهای درمانی چندوجهی مورد توجه قرار گرفته است. البته پیش از شروع، ارزیابی دقیق بالینی برای اطمینان از ایمنی و اثربخشی درمان ضروری است. کاندیداهای مناسب برای درمان بیش‌ فعالی با tDCS:

• نوجوانان و بزرگسالان مبتلا به ADHD خفیف تا متوسط؛ کسانی که علائم‌شان به‌اندازه‌ای شدید نیست که نیاز فوری به دارو داشته باشند، اما همچنان در تمرکز، کنترل تکانه یا عملکرد روزانه دچار مشکل هستند.
• افرادی که به داروهای محرک پاسخ مناسبی نداده‌اند؛ برخی بیماران یا به داروها واکنش مؤثری نشان نمی‌دهند یا پس از مدتی اثربخشی دارو کاهش می‌یابد.
• افرادی که عوارض جانبی داروها را تجربه می‌کنند؛ از جمله کاهش اشتها، مشکلات خواب یا تحریک‌پذیری که باعث می‌شود ادامه درمان دارویی دشوار باشد.
• والدینی که به‌دنبال جایگزین‌های غیردارویی برای کودکان‌شان هستند؛ برخی خانواده‌ها ترجیح می‌دهند ابتدا روش‌های غیردارویی مانند تحریک الکتریکی مغز را امتحان کنند.
• دانش‌آموزان یا دانشجویانی که تمرکز پایین بر عملکرد تحصیلی آن‌ها تأثیر گذاشته است، این روش، می‌تواند به بهبود عملکرد اجرایی و حفظ توجه در محیط‌های آموزشی کمک کند.
• افرادی که فاقد اختلالات نورولوژیکی خاص مانند صرع هستند؛ چرا که وجود برخی بیماری‌های عصبی مانند صرع یا آسیب‌های مغزی می‌تواند مانع استفاده ایمن از tDCS شود.

چند جلسه tDCS برای درمان بیش‌ فعالی لازم است؟

تعداد جلسات درمان بیش‌ فعالی با tDCS بسته به شدت علائم و پاسخ فرد متفاوت است، اما معمولا، بین ۱۰ تا ۲۰ جلسه توصیه می‌شود. این روش، اغلب با پنج جلسه در هفته آغاز می‌شود و سپس بسته به پیشرفت بیمار، تعداد جلسات کاهش می‌یابد. مطالعات نشان داده‌اند که اجرای چند جلسه متوالی tDCS می‌تواند منجر به بهبود قابل‌توجهی در علائم بی‌توجهی و تکانش‌گری شود و اثرات جلسات منظم نسبت به جلسات پراکنده پایدارتر است.

به همین دلیل، برخی متخصصان پیشنهاد می‌کنند پس از چند جلسه اولیه، میزان پیشرفت بیمار ارزیابی شود تا در صورت نیاز برنامه درمانی تنظیم گردد؛ همچنین در برخی شرایط، جلسات نگهدارنده پس از پایان دوره اصلی به‌منظور تثبیت نتایج درمانی مفید خواهد بود. در نهایت، تعداد دقیق جلسات و مدت درمان باید با توجه به پاسخ فردی بیمار و تحت نظر روانپزشک تعیین شود.

مکانیسم اثر tDCS در بهبود علائم ADHD

مکانیسم اثر tDCS در بهبود علائم ADHD از طریق تغییر پتانسیل غشای نورونی و تعدیل فعالیت قشر پیش‌پیشانی مغز انجام می‌شود. تحریک آندال، باعث افزایش تحریک‌پذیری نورون‌ها و تقویت سیناپس‌ها می‌شود که به کاهش علائم بی‌توجهی و تکانش‌گری کمک می‌کند.

علاوه بر این، tDCS می‌تواند اتصالات شبکه‌های پیش‌فرونتال مرتبط با توجه و کنترل بازداری را بهبود دهد و کم‌فعالی (hypoactivity) ، در این نواحی را اصلاح کند؛ برای مثال عملکرد حافظه کاری بیمارانی که دچار ضعف هستند، تقویت می‌شود؛ همچنین تحریک الکتریکی مغز می‌تواند التهاب عصبی را کاهش دهد، که این اثر در بلندمدت به پایداری نتایج درمانی و ارتقای عملکرد شناختی کمک می‌کند.

مزایای درمان اختلال نقص توجه با تحریک الکتریکی مغز (tDCS)

درمان اختلال نقص توجه با تحریک الکتریکی مغز (tDCS) مزایای متعددی دارد. این روش غیرتهاجمی، ایمن و کم‌خطر است و به تجهیزات پیچیده نیاز ندارد، بنابراین می‌تواند به‌راحتی در مطب انجام شود و بیماران سریعا به فعالیت‌های روزمره بازگردند.tDCS ، هزینه کمتری نسبت به برخی درمان‌های دیگر دارد و می‌تواند وابستگی به داروهای شیمیایی را کاهش دهد. مزایای درمان اختلال نقص توجه با تحریک الکتریکی مغز (tDCS) به ترتیب زیر است: ^{powering up the brain tdcs for adhd}

• غیرتهاجمی و بدون درد؛ درمان با الکترودهای ساده انجام می‌شود و بیماران، اغلب هیچ درد یا ناراحتی جدی احساس نمی‌کنند.
• حداقل عوارض جانبی و ایمنی بالا؛ عوارض معمولا خفیف مانند سوزش  است و مطالعات متعدد ایمنی بالای tDCS را تایید کرده‌اند.
• کاهش نیاز به داروهای شیمیایی؛ بسیاری از بیماران می‌توانند دوز داروهای خود را کاهش دهند که برای درمان بلندمدت مفید است.
• بهبود عملکردهای اجرایی و تمرکز؛ تمرکز، حافظه کاری و تصمیم‌گیری در وظایف روزانه بهبود می‌یابد.

نقش tDCS در بهبود تمرکز و عملکرد افراد بیش فعال

tDCS ، با تقویت نواحی مغزی مسئول تمرکز و کنترل توجه، عملکرد کلی شناختی افراد مبتلا به ADHD را ارتقا می‌دهد. این روش، می‌تواند سیگنال‌های عصبی در قشر پیش‌پیشانی را تعدیل کرده و هماهنگی بین شبکه‌های مغزی مرتبط با توجه و برنامه‌ریزی را بهبود دهد. درمان بیش فعالی با تحریک الکتریکی مغز به بیماران کمک می‌کند تا وظایف خود را بهتر مدیریت کنند و در محیط‌های کاری یا تحصیلی، کاهش حواس‌پرتی (distractions) مشاهده شود.

همچنین، tDCS  قادر است انعطاف‌پذیری شناختی، را افزایش دهد که این امر انجام چند وظیفه همزمان و تغییر سریع بین کارها را برای افراد آسان‌تر می‌کند. بهبود توانایی‌های اجرایی ناشی از tDCS ، شامل افزایش تمرکز، سرعت پردازش اطلاعات و تصمیم‌گیری موثرتر است که می‌تواند کیفیت عملکرد تحصیلی، شغلی و زندگی روزمره را به شکل چشمگیری ارتقا دهد. علاوه بر این، مطالعات نشان داده‌اند که اثرات tDCS بر تمرکز و کنترل توجه حتی پس از پایان جلسات درمانی، تا حدی پایدار باقی می‌ماند و می‌تواند بخشی از یک برنامه درمانی چندوجهی برای مدیریت علائم ADHD باشد.

تاثیر tDCS در یادگیری و تحصیل کودکان بیش‌فعال

در برخی مطالعات؛ به‌عنوان مثال ترکیب تحریک tDCS با تمرین شناختی (CT) در کودکان بیش‌فعال نشان داده است که بهبودهایی در حافظه کاری و سرعت پردازش (PS) حاصل می‌شود. هرچند در بسیاری از موارد tRNS با نویز تصادفی از tDCS موثرتر بوده است؛ همچنین تحریک آندی (anodal) روی vmPFC  در کودکان و نوجوانان بیش‌فعال توانایی آنها را در حفظ تلاش و انگیزه برای انجام تکالیف در انتظار پاداش افزایش داده است.

تاثیر tDCS بر بهبود تمرکز و عملکرد بزرگسالان بیش فعال

یک مطالعه طولی روی بزرگسالان مبتلا به ADHD نشان داد که استفاده از tDCS در کنار درمان‌های معمول می‌تواند باعث بهبود توجه انتخابی و توجه پایدار شود. در این پژوهش، بعد از ۱۵ جلسه تحریک دوتایی (bilateral) روی ناحیه DLPFC، نمره کلی آزمون d₂ (که میزان تمرکز و ثبات توجه را می‌سنجد) به‌طور قابل‌توجهی افزایش یافت.

آیا tDCS برای همه افراد مبتلا به ADHD مناسب است؟ (کودکان و بزرگسالان)

tDCS ، برای بسیاری از افراد مبتلا به ADHD می‌تواند مفید باشد، اما برای همه مناسب نیست. درمان بیش فعالی با تحریک الکتریکی مغز، معمولا برای کودکان بالای ۶ سال و بزرگسالانی که منع مصرف ندارند، توصیه می‌شود و انجام ارزیابی پزشکی پیش از شروع درمان ضروری است.

افزون بر این موارد، درمان اضطراب با tdcs نیز در نظر بسیاری از متخصصان، برجسته است؛ زیرا که اثرات tDCS  بر علائم ADHD در بزرگسالانی که اضطراب دارند، مثبت گزارش شده است؛ اما برای کودکانی که اختلالات شدید یا شرایط پزشکی پیچیده دارند، احتیاط لازم است. درمان بیش فعالی با tDCS باید بر اساس ویژگی‌های فردی هر بیمار تنظیم شود و پروتکل درمانی مناسب توسط متخصص تعیین گردد؛ همچنین افرادی که دارای ایمپلنت‌های فلزی یا تجهیزات الکترونیکی در بدن هستند، نباید از tDCS استفاده کنند؛ زیرا این روش برای آن‌ها ایمن نیست.

آیا درمان بیش فعالی با tDCS عوارض دارد؟

درمان بیش فعالی با تحریک الکتریکی مغز (tDCS) اغلب ایمن است و عوارض آن خفیف و موقتی هستند. مطالعات نشان می‌دهند که کمتر از ۵ درصد بیماران ممکن است عوارض متوسط را تجربه کنند و هیچ عارضه جدی یا بلندمدت گزارش نشده است. عوارض رایج tDCS شامل موارد زیر است:

• قرمزی پوست(redness)؛ معمولا در محل قرارگیری الکترودها رخ می‌دهد و کوتاه‌مدت است.
• سردرد؛ اغلب خفیف و موقتی است و پس از پایان جلسه برطرف می‌شود.
• حس سوزش(tingling)؛ احساس خفیف سوزن‌سوزن شدن در ناحیه تحریک، که در صورت شدید شدن نیاز به توقف جلسه دارد.
• عوارض متوسط ۵ درصد بیماران؛  شامل ناراحتی جزئی یا خستگی موقت، که معمولا پس از جلسات کاهش می‌یابد.

فرآیند و جلسات درمانی tDCS برای ADHD چگونه است؟

درمان بیش‌ فعالی با تحریک الکتریکی مغز (tDCS) طی یک فرایند ساختارمند و تحت نظر متخصص انجام می‌شود. هر جلسه شامل آماده‌سازی، تحریک و ارزیابی است و بیماران، اغلب بدون درد یا ناراحتی جدی این درمان را تجربه می‌کنند. در ادامه، مراحل جلسات درمانی tDCS برای ADHD را به‌صورت زیر است:

1. ارزیابی اولیه؛ قبل از شروع درمان، روانپزشک یا نوروساینتیست، وضعیت بیمار را ارزیابی می‌کند. این شامل شدت علائم ADHD، شرایط پزشکی، سابقه دارویی و وجود هرگونه منع مصرف (مانند ایمپلنت‌ها یا صرع) است. هدف از این مرحله تعیین ایمنی و مناسب بودن tDCS ، برای بیمار است.
2. آماده‌سازی برای جلسه؛ بیمار در وضعیت نشسته یا نیمه درازکش قرار می‌گیرد تا آرام و راحت باشد. پوست سر در نواحی هدف (معمولا قشر پیش‌پیشانی جانبی dorsolateral prefrontal cortex) تمیز می‌شود. سپس الکترودهای مرطوب یا ژل‌دار روی پوست قرار می‌گیرند.
3. شروع تحریک؛ جریان الکتریکی ضعیف (اغلب 1–2 میلی‌آمپر) به مدت ۲۰–۳۰ دقیقه اعمال می‌شود. بیمار در طول جلسه معمولا هیچ دردی حس نمی‌کند ولی ممکن است کمی سوزش جزئی در محل الکترودها احساس شود.
4. پایان جلسه و ارزیابی کوتاه؛ پس از اتمام جلسه، الکترودها برداشته می‌شوند و متخصص از بیمار می‌پرسد که آیا ناراحتی یا اثرات جانبی داشته است. این مرحله برای حفظ ایمنی و ثبت پاسخ فردی بسیار مهم است.
5. تکرار جلسات و برنامه‌ریزی؛ جلسات معمولا ۳–۵ بار در هفته برگزار می‌شوند و تعداد کل جلسات بسته به شدت علائم و پاسخ بیمار بین ۱۰ تا ۲۰ جلسه متغیر است. پس از هر چند جلسه، پیشرفت بیمار بررسی می‌شود تا برنامه درمانی در صورت نیاز تنظیم شود.
6. پیگیری پس از درمان؛ بعد از پایان دوره درمان، پیگیری برای ارزیابی ماندگاری اثرات و تعیین نیاز به جلسات نگهدارنده ضروری است. این کار به بهبود بلندمدت تمرکز و کاهش علائم ADHD کمک می‌کند.

هزینه درمان بیش فعالی با تحریک الکتریکی مغز

هزینه درمان بیش‌ فعالی با تحریک الکتریکی مغز (tDCS) در هر کلینیک می‌تواند متفاوت باشد، اما برای نمونه در کلینیک روا، هزینه هر جلسه حدود ۸۷۰ هزار تومان است. تعداد جلسات نقش مهمی در تعیین هزینه نهایی دارد؛ مثلاً اگر ۱۰ جلسه نیاز باشد، مجموع هزینه چیزی در حدود ۸,۷۰۰,۰۰۰ تومان خواهد شد.

شاید در نگاه اول این هزینه کمی زیاد به نظر برسد، اما باید توجه داشت که اثرگذاری tDCS در بهبود علائم بیش‌فعالی می‌تواند آن را توجیه کند، به‌ویژه زمانی که هزینه داروها بالاست. در برخی موارد، بیمه‌ها نیز ممکن است بخشی از این درمان را پوشش دهند. به طور کلی می‌توان گفت سرمایه‌گذاری روی این روش درمانی، انتخابی ارزشمند و بلندمدت برای مدیریت بیش‌ فعالی است.

مقایسه tDCS با سایر روش‌های درمانی ADHD (RTMS و نوروفیدبک)

درمان‌های نوین غیرتهاجمی مانند tDCS، rTMS  و نوروفیدبک برای بهبود علائم ADHD مورد توجه قرار گرفته‌اند. هرکدام از این روش‌ها مزایا و محدودیت‌های خاص خود را دارند؛ برخی بر تقویت مستقیم فعالیت نورونی تکیه دارند و برخی بر یادگیری خودتنظیمی. در ادامه، جدول زیر مقایسه tDCS  با سایر روش‌های درمانی ADHD (RTMS  و نوروفیدبک) آورده شده است.

پشتوانه علمی و نتایج تحقیقاتی tDCS در درمان ADHD

مطالعات علمی، نشان داده‌اند که تحریک الکتریکی مغز با جریان مستقیم (tDCS) می‌تواند به بهبود برخی عملکردهای شناختی در افراد مبتلا به اختلال نقص توجه/بیش‌ فعالی (ADHD) کمک کند. مرورهای سیستماتیک و متاآنالیزها نشان می‌دهند که این روش؛ به‌ویژه در کودکان و نوجوانان می‌تواند باعث تقویت توجه، حافظه کاری و کنترل بازداری شود، هرچند اندازه اثر معمولا کوچک تا متوسط گزارش شده است. در واقع، tDCS  به‌عنوان یک گزینه غیرتهاجمی و کم‌خطر مطرح می‌شود، اما هنوز شواهد قطعی برای اثربخشی بالینی گسترده آن وجود ندارد.

نتایج برخی کارآزمایی‌های بالینی تصادفی‌شده (RCT) نیز نشان داده‌اند که تحریک آندی بر روی قشر پیش‌پیشانی جانبی (DLPFC) می‌تواند باعث بهبود توجه و کارکردهای اجرایی شود. با این حال، یافته‌ها در زمینه کاهش کلی علائم ADHD مانند بی‌توجهی یا تکانشگری هنوز محدود و ناهمگون‌اند. بنابراین، tDCS را می‌توان یک روش نویدبخش دانست که نیازمند پژوهش‌های بیشتر برای تعیین اثربخشی پایدار و مقایسه آن با سایر درمان‌های غیر دارویی مانند rTMS و نوروفیدبک است.^{tDCS in ADHD: Efficacy and Safety Review}

انتخاب بهترین کلینیک برای درمان ADHD با tDCS در تهران

برای درمان اثرگذار و علمی اختلال نقص توجه/بیش‌فعالی (ADHD) توصیه می‌شود به کلینیک روا در قلهک مراجعه کنید. این کلینیک، با استفاده از فناوری‌های پیشرفته‌ای مانند تحریک الکتریکی مغز (tDCS)، در کنار تیمی تخصصی از روان‌پزشکان، روان‌شناسان و نوروتراپیست‌ها، راهکاری‌ فردمحور، غیرتهاجمی و کم‌عارضه ارائه می‌دهد که می‌تواند به بهبود عملکرد شناختی و کاهش علائم ADHD کمک کند.

آیا tDCS می‌تواند آینده درمان بیش‌ فعالی باشد؟

درمان بیش فعالی با تحریک الکتریکی مغز پتانسیل بالایی دارد، اما بخشی از رویکرد جامع است. تاثیر tDCS  بر درمان بیش فعالی در مطالعات امیدوارکننده است، با بهبود علائم بدون عوارض عمده. درمان بیش فعالی با tdcs می‌تواند آینده را شکل دهد، خصوصا برای کسانی که گزینه‌های سنتی کافی نیستند.

با این حال، تحقیقات بیشتر نیاز است تا اثبات شود. درمان بیش فعالی با تحریک الکتریکی مغز، درمان بیش فعالی با این روش و تاثیر tDCS بر درمان بیش فعالی همه جنبه‌هایی هستند که روانپزشکان مانند من آن‌ها را پیگیری می‌کنند.