بیماری دو قطبی چیست و چه علائمی دارد؟

اختلال دوقطبی چیست؟

اختلال دو قطبی که گاهی با نام بای‌پولار شناخته می‌شود، یک اختلال خلقی مزمن است که باعث نوسانات شدید در حالات عاطفی می‌گردد. این وضعیت که اغلب به عنوان بیماری دو قطبی توصیف می‌شود، افراد را بین دوره‌های انرژی بالا و پایین جابجا می‌کند. پرسش مهم این است که درک علائم و نشانه های دو قطبی چیست؟ زیرا پاسخ به این پرسش، برای تشخیص زودهنگام، بسیار الزامی محسوب می‌شود. اختلال دو قطبی نه تنها بر خلق تاثیر می‌گذارد؛ بلکه تمرکز، خواب و تصمیم‌گیری را نیز مختل می‌کند.

بیماران مبتلا به اختلال دو قطبی، اغلب احساس می‌کنند کنترل زندگی‌شان را از دست داده‌اند، اما با آموزش مناسب، می‌توان این چرخه را شکست. بیماری دو قطبی ریشه در عوامل بیولوژیکی و محیطی دارد و علائم و نشانه های دو قطبی، به‌طورمعمول، شامل تغییرات ناگهانی در رفتار است که اطرافیان را گیج می‌کند. اختلال دو قطبی می‌تواند زندگی حرفه‌ای و شخصی را تحت‌تاثیر قرار دهد، اما با رویکردهای مبتنی بر شواهد، قابل مدیریت است. ^{bipolar disorder}

اختلال دوقطبی نوع یک چیست و چگونه ایجاد میشود؟

این نوع اختلال با حداقل یک دوره شیدایی کامل که ممکن است به بستری شدن نیاز داشته باشد؛ شناخته می‌شود و اغلب با دوره‌های افسردگی همراه است. در این نوع، علائمی مثل انرژی بسیار زیاد و کاهش شدید نیاز به خواب مشاهده می‌شوند. در مواردی که این دوره‌ها کنترل نشوند، بستری شدن بیمار ضرورت پیدا می‌کند.

بر اساس مطالعات بین‌المللی، شیوع مادام‌العمر اختلال دوقطبی نوع یک در سطح جهانی حدود ۰.۶ تا ۱.۰ درصد جمعیت گزارش شده است. علت پیدایش اختلال دوقطبی نوع یک، ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی است؛ به‌طوری که داشتن یکی از والدین مبتلا می‌تواند خطر ابتلا را تا حدود 10 برابر افزایش دهد. عوامل محیطی مانند استرس شدید نیز می‌توانند آغازگر اپیزود باشند. ریشه‌های بیماری در تغییرات ساختاری و عملکردی مغز نهفته و عوامل شیمیایی عصبی مانند ناقل‌های عصبی نقش مهمی دارند.

اختلال دوقطبی نوع دو  چیست و چگونه ایجاد می شود؟

اختلال دو قطبی نوع دو با دوره‌های هیپومانیا (شیدایی خفیف) و افسردگی شدید مشخص می‌شود و اغلب کمتر از نوع یک تشخیص داده می‌شود؛ زیرا شدت علائم شیدایی در آن کمتر است. اختلال دو قطبی نوع دو می‌تواند به اشتباه، افسردگی تشخیص داده شود و علائم و نشانه های آن شامل نوسانات خلقی ملایم‌تر است. بیماری دو قطبی نوع دو همچنان چالش‌برانگیز است و نیاز به مدیریت مداوم دارد.

ایجاد اختلال دو قطبی نوع دو با نقش قوی ژنتیک و عوامل محیطی مانند تروما، مشابه نوع یک است. متخصصان اذعان می‌کنند که بیماران با اختلال دو قطبی نوع دو، اغلب سال‌ها بدون تشخیص زندگی می‌کنند که این امر بر کیفیت زندگی‌شان تاثیر می‌گذارد؛ لازم به ذکر است که مطالعه‌ای در ۱۱ کشور نشان داده که شیوع مادام‌العمر اختلال دوقطبی نوع دو ۰.۴٪ است.^{bipolar-1-vs-bipolar-2}

برای درک بهتر تفاوت اختلال دو قطبی نوع 1 و نوع دو، توجه به شدت شیدایی، باید در اولویت باشد. به‌طورمعمول، روانپزشکان، از ابزارهای تشخیصی مانند DSM-5 استفاده می‌کنند تا تمایز دقیق ایجاد شود.

اختلال سیکلوسایتمیا (Cyclothymia) چیست؟

سیکلوتایمیا یک شکل خفیف‌تر از اختلال دو قطبی است که با نوسانات خلقی مداوم اما با شدت کمتر همراه است؛ این وضعیت می‌تواند پیش‌درآمد اختلال دو قطبی کامل باشد و معمولا شامل دوره‌های هیپومانیا و افسردگی خفیف است. این نوع بیماری دو قطبی اغلب نادیده گرفته می‌شود، زیرا علائم آن، اختلال‌ کمتری ایجاد می کند.

چنانچه نوسانات خلقی مداوم دارید، حتی اگر خفیف باشد، باید مورد بررسی قرار گیرید، زیرا سیکلوتایمیا می‌تواند پیشرفت کند. اختلال دو قطبی در این مرحله با تغییرات سبک زندگی قابل کنترل است و درک علائم دو قطبی، کمک می‌کند تا از وخامت جلوگیری شود.

دلایل علمی بروز اختلال دوقطبی

علت دقیق بروز اختلال دوقطبی هنوز به‌طور کامل مشخص نشده است، اما تحقیقات علمی نشان می‌دهند که ترکیبی از عوامل ژنتیکی، تغییرات در ساختار و عملکرد مغز، اختلالات هورمونی و عوامل محیطی می‌توانند در بروز این اختلال نقش داشته باشند.

ژنتیک

تحقیقات نشان می‌دهند که اختلال دوقطبی یک اختلال با ارث‌پذیری بالا است؛ مطالعات دوقلوها نشان داده‌اند که اگر یکی از دوقلوهای همسان به اختلال دوقطبی مبتلا باشد، احتمال ابتلای دوقلوی دیگر به این اختلال حدود ۴۰٪ است، در حالی که در دوقلوهای غیرهمسان این احتمال تنها حدود ۵٪ است. این یافته‌ها نشان‌دهنده نقش مهم ژنتیک در بروز اختلال دوقطبی هستند. با این حال، هیچ ژن واحدی به‌طور قطعی با این اختلال مرتبط شناخته نشده است و احتمالاً ترکیبی از چندین ژن با اثرات کوچک در بروز آن نقش دارند.^{High concordance of bipolar I disorder in a nationwide sample of twins}

مغز

تغییرات ساختاری و عملکردی در مغز افراد مبتلا به اختلال دوقطبی مشاهده شده است. برخی از این تغییرات شامل کاهش حجم ماده خاکستری در نواحی مرتبط با تنظیم خلق و خو، پردازش اطلاعات و آگاهی از وضعیت‌های بدنی هستند؛ همچنین اختلال در عملکرد انتقال‌دهنده‌های عصبی مانند دوپامین و سروتونین می‌تواند به بروز علائم این اختلال کمک کند.^{bipolar disorder and the brain}

هورمون‌ها

تغییرات هورمونی می‌توانند در بروز و شدت اختلال دوقطبی نقش داشته باشند. برای نمونه، نوسانات سطح کورتیزول، که هورمون مرتبط با پاسخ استرس است، ممکن است با دوره‌های افسردگی یا شیدایی ارتباط داشته باشد. علاوه بر این، اختلال در عملکرد هورمون‌های تیروئید و هورمون‌های جنسی نیز می‌تواند بر علائم این اختلال تأثیر بگذارد.

عوامل محیطی

عوامل محیطی می‌توانند تأثیر زیادی بر بروز و شدت اختلال دوقطبی داشته باشند. تجربیات آسیب‌زا در دوران کودکی، مانند سوءاستفاده جسمی یا روانی، می‌توانند خطر ابتلا به این اختلال را افزایش دهند. عوامل استرس‌زای زندگی مانند فشارهای شغلی، مشکلات خانوادگی یا تغییرات بزرگ در زندگی نیز می‌توانند به‌عنوان محرک‌هایی برای بروز دوره‌های شیدایی یا افسردگی عمل کنند.

شایع‌ترین علائم و نشانه های دو قطبی چیست؟

در پاسخ به این سوال باید بگوییم که، به دلیل متفاوت بودن فازهای این بیماری، نشانه‌های آن  نیز  می‌تواند متفاوت باشد.

در ادامه شایع‌ترین علائم و نشانه های بیماری دو قطبی در هر دو فاز بررسی شده است:

نشانه های دوقطبی در دوره شیدایی (Manic Episode)

دوره شیدایی با افزایش غیرعادی انرژی، خوشحالی یا تحریک‌پذیری مشخص می‌شود. فرد ممکن است نیاز کمتری به خواب داشته باشد، افکارش سریع و پراکنده شوند و تمرکز سخت شود. رفتارهای پرخطر، تصمیم‌گیری‌های شتاب‌زده و فعالیت بیش از حد نیز در این دوره شایع است. نشانه‌ها به شرح زیر است:

• احساس سرخوشی یا خوشحالی شدید؛ فرد ممکن است احساس کند که بسیار خوشحال، پرانرژی است.
• افزایش فعالیت یا انرژی غیرمعمول؛ فعالیت‌های روزمره به‌طور غیرمعمول افزایش می‌یابد و فرد امکان دارد احساس کند که قادر به انجام چندین کار به‌طور همزمان است.
• افکار سریع یا پرش افکار؛ فرد ممکن است افکارش به‌سرعت تغییر کند و نتواند بر روی یک موضوع تمرکز کند.
• کاهش نیاز به خواب؛ فرد احتمال دارد احساس کند که به خواب کمتری نیاز دارد و با وجود کم‌خوابی، انرژی بالایی داشته باشد.
• رفتارهای پرخطر یا قضاوت ضعیف؛ انجام رفتارهای پرخطر مانند خریدهای بی‌رویه، رفتارهای جنسی بی‌پروایانه یا تصمیم‌گیری‌های مالی نادرست.

نشانه های دو قطبی در دوره افسردگی (Depressive Episode)

در دوره افسردگی، خلق فرد به‌طور قابل توجهی پایین می‌آید و احساس غم، ناامیدی یا بی‌ارزشی غالب می‌شود. انرژی و انگیزه کاهش می‌یابد، علاقه به فعالیت‌های معمول کم می‌شود و ممکن است تغییرات قابل توجهی در خواب و اشتها رخ دهد. این نشانه‌ها، به ترتیب زیر است:

1. احساس غمگینی یا ناامیدی؛ فرد امکان دارد، احساس کند که غمگین، بی‌اراده یا ناامید است.
2. از دست دادن علاقه به فعالیت‌های معمول؛ فعالیت‌هایی که قبلا لذت‌بخش بودند، اکنون دیگر برای فرد جذاب نیستند.
3. تغییرات در خواب یا اشتها؛ فرد ممکن است دچار بی‌خوابی یا خواب زیاد شود یا اشتهایش کاهش یابد یا افزایش یابد.
4. خستگی یا کمبود انرژی؛ حتی انجام کارهای ساده برای فرد دشوار و طاقت‌فرسا می‌شود.
5. احساس بی‌ارزشی یا گناه؛ فرد امکان دارد، احساس بی‌ارزشی یا گناه کند، حتی اگر دلیل مشخصی نداشته باشد.

• افکار خودکشی یا مرگ؛ در موارد شدید، فرد به خودکشی فکر می‌کند یا احساس می‌کند که زندگی ارزش ادامه دادن ندارد.

توجه داشته باشید که دوره مختلط (Mixed Episode) نیز وجود دارد که شامل تجربه همزمان علائم شیدایی و افسردگی است، به‌طوری که فرد هم انرژی بالا و تحریک‌پذیری دارد و هم احساس غم، ناامیدی یا بی‌ارزشی می‌کند. این ترکیب متضاد می‌تواند باعث آشفتگی شدید در افکار و رفتار شود. به‌طورمعمول، دوره مختلط با خطر بیشتری برای رفتارهای پرخطر و افکار خودکشی همراه است.

معرفی فازهای مختلف بیماری دو قطبی

فازهای بیماری دو قطبی شامل شیدایی، افسردگی و گاهی دوره‌های مختلط است که درک آن‌ها برای مدیریت بیماری، بسیار ضروری است.

فاز شیدایی (مانیا) در اختلال دو قطبی

فاز شیدایی در اختلال دو قطبی با افزایش انرژی و احساس قدرت همراه است. این فاز می‌تواند خلاقیت را افزایش دهد، اما اغلب به تصمیم‌گیری‌های هیجانی منجر می‌شود. در این فاز شامل صحبت سریع و ایده‌های پراکنده است.

در فاز شیدایی، فرد نیاز کمتری به خواب دارد ولی همچنان انرژی بالایی احساس می‌کند. ممکن است رفتارهای پرخطر مانند افزایش فعالیت جنسی یا تصمیم‌گیری‌های شتاب‌زده نشان دهد. همچنین احساس سرخوشی شدید (euphoria) یا تحریک‌پذیری قابل توجه در او دیده می‌شود.

فاز افسردگی در اختلال دو قطبی

فاز افسردگی در اختلال دو قطبی با احساس ناامیدی و کمبود انرژی همراه است. این فاز می‌تواند طولانی‌تر از شیدایی باشد و شامل انزوا و افکار خودکشی است. بیماری دو قطبی در این مرحله نیاز به حمایت فوری دارد.

در فاز افسردگی، فرد علاقه‌اش به فعالیت‌های لذت‌بخش را از دست می‌دهد و ممکن است احساس غم یا ناامیدی شدید داشته باشد. تغییرات قابل توجهی در وزن و اشتها رخ می‌دهد و انرژی روزمره کاهش می‌یابد؛ همچنین احساس گناه یا بی‌ارزشی بی‌دلیل در فرد شایع است.

اختلال دوقطبی در زنان و مردان چه تفاوت‌هایی دارد؟

اختلال دوقطبی در زنان و مردان تفاوت‌هایی دارد. زنان، معمولا دوره‌های افسردگی طولانی‌تر و چرخه‌های سریع‌تری را تجربه می‌کنند و تغییرات هورمونی مانند بارداری یا PMS می‌تواند علائم را تشدید کند. از سوی دیگر، مردان شیدایی شدیدتری را تجربه می‌کنند و احتمالا کمتر به دنبال کمک‌های درمانی بروند که همین امر منجر به تاخیر در تشخیص و درمان می‌شود.

در مجموع، زنان دو برابر بیشتر از مردان تشخیص داده می‌شوند اما هر دو جنس می‌توانند به این اختلال مبتلا شوند.

آیا اختلال دوقطبی در کودکان و نوجوانان هم دیده می‌شود؟

اختلال دوقطبی می‌تواند در کودکان و نوجوانان نیز رخ دهد، هرچند تشخیص آن دشوار است زیرا برخی علائم با رفتار طبیعی نوجوانان همپوشانی دارد. اما علائم هشداردهنده دوقطبی در کودکان و نوجوانان اغلب عبارت است از:

• تحریک‌پذیری شدید
• نوسانات خلقی سریع
• خشم ناگهانی و فعالیت بیش از حد (hyperactivity)

این اختلال می‌تواند عملکرد تحصیلی و اجتماعی کودک را تحت تأثیر قرار دهد، بنابراین توجه به تغییرات رفتاری و مداخله زودرس اهمیت بالایی دارد.

دوقطبی ها چگونه افرادی هستند؟

افرادی که دچار اختلال دوقطبی هستند، دوره‌هایی از تغییرات شدید در خلق و خو، انرژی و رفتار را تجربه می‌کنند. این تغییرات شامل دوره‌های شیدایی (مانیا) است که فرد احساس خوشحالی یا انرژی بیش از حد می‌کند و ممکن است به رفتارهای پرخطر یا تصمیم‌گیری‌های ضعیف منجر شود. در مقابل، دوره‌های افسردگی با احساس غم، بی‌علاقگی به فعالیت‌های معمول، خستگی و افکار منفی همراه است. این نوسانات خلقی می‌تواند تأثیر زیادی بر روابط اجتماعی، عملکرد شغلی و کیفیت زندگی فرد داشته باشد.

با وجود چالش‌های قابل توجه، بسیاری از افراد مبتلا به اختلال دوقطبی ویژگی‌های مثبتی مانند خلاقیت، همدلی، انعطاف‌پذیری و روحیه معنوی دارند. این ویژگی‌ها می‌تواند به آن‌ها در مقابله با بیماری و مشارکت مثبت در جامعه کمک کند. با درمان مناسب، از جمله دارو و روان‌درمانی، بسیاری از افراد می‌توانند دوره‌های خلقی خود را مدیریت کرده و زندگی رضایت‌بخشی داشته باشند.

چگونه می‌توان اختلال دوقطبی را از سایر اختلالات روانی مثل افسردگی یا ADHD تشخیص داد؟

تشخیص اختلال دو قطبی از افسردگی با وجود دوره‌های شیدایی ممکن است، در حالی که افسردگی فاقد آن است. علائم و نشانه های دو قطبی چیست؟ این امر شامل نوسانات دوطرفه است، برخلاف ADHD  که بیشتر بر تمرکز تاثیر می‌گذارد. بیماری دو قطبی نیاز به ارزیابی جامع دارد.

چه کسانی بیشتر در معرض ابتلا به اختلال دوقطبی هستند؟

پس از پاسخ به پرسش علائم و نشانه های دو قطبی چیست؟ سوال دیگری که پیش می‌آید اغلب درمورد افرادی است که در ریسک ابتلا به این اختلال قرار می‌گیرند. افراد در معرض ابتلا به اختلال دوقطبی، به ترتیب زیر است

• افرادی با سابقه خانوادگی ابتلا به اختلال دوقطبی یا سایر اختلالات خلقی
• کسانی که تجربه تروما یا استرس شدید داشته‌اند
• مصرف‌کنندگان مواد مخدر یا الکل
• افرادی در سنین نوجوانی تا اوایل بزرگسالی (حدود ۱۵ تا ۲۵ سال)
• کسانی که مشکلات روانی دیگری مانند اضطراب یا افسردگی دارند (ریسک افزوده)

نقش خانواده در مدیریت و حمایت از بیمار دوقطبی

نکاتی درباره نقش خانواده در مدیریت اختلال دوقطبی وجود دارد که ارزش یادآوری دارند:

1. حمایت عاطفی مداوم؛ حضور و همراهی خانواده به بیمار احساس امنیت و آرامش می‌دهد و می‌تواند شدت نوسانات خلقی را کاهش دهد.
2. آگاهی و آموزش؛ شناخت علائم هشداردهنده (مثل تغییرات شدید خلق یا رفتارهای مخاطره‌آمیز) به خانواده کمک می‌کند زودتر مداخله کنند.
3. تشویق به درمان؛ خانواده می‌تواند بیمار را به مصرف داروها، حضور در جلسات روان‌درمانی و رعایت سبک زندگی سالم تشویق کند.
4. مدیریت بحران‌ها؛ در دوره‌های شیدایی یا افسردگی شدید، خانواده نقش حیاتی در مدیریت موقعیت و جلوگیری از آسیب به خود یا دیگران دارد.
5. حفظ روابط؛ آموزش خانواده کمک می‌کند روابط بین اعضا حفظ شود و فشارهای ناشی از بیماری کاهش یابد.

تجربه زندگی با اختلال دوقطبی

یکی از مطالعات ۲۰۲۴ نشان می‌دهد که حتی با درمان، افراد مبتلا به اختلال دوقطبی در حدود ۳۵–۵۰٪ از زمان، همچنان درگیر علائم بیماری هستند.

دکتر Po Wang، روان‌پزشک دانشگاه استنفورد، تاکید می‌کند که اختلال دوقطبی یک بیماری پیچیده است که به تنهایی قابل کنترل نیست. او می‌گوید مدیریت موثر این بیماری نیازمند پذیرش آن به‌عنوان یک اختلال واقعی و پیروی منظم از درمان دارویی، روان‌درمانی، خواب کافی، تغذیه سالم، فعالیت بدنی منظم و حفظ ارتباطات اجتماعی است.

آیا اختلال دوقطبی درمان دارد؟

درمان بیماری دو قطبی از راه‌های مختلفی میسر می‌شود. در جدول زیر، می‌توان ابعاد مختلف این روش‌ها را مشاهده کرد.

برای درمان دو قطبی به چه دکتری مراجعه کنیم؟

برای درمان اختلال دو قطبی، بهترین گزینه مراجعه به یک روانپزشک متخصص در اختلالات خلقی است. این بیماری نیازمند ارزیابی دقیق، تشخیص حرفه‌ای و برنامه درمانی جامع شامل دارو و پیگیری مداوم است. تشخیص زودهنگام اهمیت زیادی دارد، زیرا دو قطبی دارای فازهای مختلف با علائم متفاوت است که بدون تجربه کافی ممکن است اشتباه تشخیص داده شود.

کلینیک روا به عنوان یک مرکز معتبر با روانپزشکان مجرب و تیم تخصصی، خدمات کامل ارزیابی و درمان اختلالات خلقی را در اختیار شما و عزیزانتان قرار می‌دهد و می‌تواند در مدیریت مؤثر بیماری دو قطبی همراه شما باشد.