درمان قطعی افسردگی با تحریک rTMS (تحریک مغناطیسی مغز)

درمان افسردگی با rTMS چیست و چگونه انجام می‌شود؟

درمان افسردگی با rTMS، که مخفف تحریک مغناطیسی مکرر فراجمجمه‌ای است، روشی است که از میدان‌های مغناطیسی برای تحریک نورون‌های مغز استفاده می‌کند. این فناوری با قرار دادن یک کویل مغناطیسی روی پوست سر، پالس‌های مغناطیسی کوتاهی را به ناحیه‌ای از مغز، معمولا قشر پیش ‌پیشانی پشتی‌ جانبی چپ (DLPFC)، ارسال می‌کند. این ناحیه در افراد مبتلا به افسردگی اغلب فعالیت کمتری دارد. پالس‌های مغناطیسی، جریان الکتریکی ضعیفی در نورون‌ها ایجاد می‌کنند که می‌تواند فعالیت عصبی را تنظیم کرده و علائم افسردگی را بهبود ببخشد.

در جلسات درمانی، بیمار روی یک صندلی راحت می‌نشیند و نیازی به بیهوشی یا آرام‌بخش ندارد. کویل روی سر قرار می‌گیرد و دستگاه پالس‌هایی با فرکانس مشخص (معمولا 10 هرتز برای تحریک یا 1 هرتز برای مهار) ارسال می‌کند. هر جلسه حدود 20 تا 40 دقیقه طول می‌کشد. برخلاف روش‌هایی مثل الکتروشوک (ECT)، این روش کاملا غیرتهاجمی است و بیمار می‌تواند بلافاصله پس از جلسه به فعالیت‌های روزمره خود ادامه دهد.

آیا درمان افسردگی با تحریک مغناطیسی مغز (rTMS) قطعی است؟

سؤالی که بسیاری از بیماران می‌پرسند این است: آیا درمان قطعی افسردگی با rTMS امکان‌پذیر است؟ پاسخ به این سؤال به عوامل مختلفی بستگی دارد، از جمله شدت افسردگی، سابقه درمانی بیمار و پاسخ فردی به تحریک مغناطیسی. مطالعات بالینی نشان داده‌اند که rTMS در 50 تا 60 درصد از بیماران مبتلا به افسردگی مقاوم به درمان، بهبود قابل‌توجهی ایجاد می‌کند و حدود 30 درصد از این افراد به بهبودی کامل (remission) می‌رسند.

با این حال، rTMS به‌تنهایی به‌ندرت به‌عنوان یک درمان «قطعی» در نظر گرفته می‌شود، زیرا افسردگی یک بیماری پیچیده و چندعاملی است. بسیاری از متخصصان، از جمله پروفسور مارک جورج، یکی از پیشگامان پژوهش در rTMS، معتقدند که این روش می‌تواند به‌عنوان بخشی از یک برنامه درمانی جامع، شامل روان‌درمانی و گاهی دارو، بسیار مؤثر باشد. او می‌گوید: «rTMS ابزاری قدرتمند برای بازگرداندن تعادل عصبی است، اما موفقیت آن به ترکیب مناسب درمان‌ها و پیگیری منظم بستگی دارد.»^{repetitive rtms depression changing landscape}

درمان افسردگی مقاوم با آر تی ام اس؛ بررسی علمی و بالینی

درمان افسردگی مقاوم، یعنی افسردگی‌ای که به حداقل دو نوع داروی ضدافسردگی در دوز و مدت کافی پاسخ نداده، یکی از مهم‌ترین کاربردهای rTMS است. تحقیقات نشان داده‌اند که آر تی ام اس برای افسردگی مقاوم می‌تواند فعالیت ناحیه DLPFC را افزایش داده و ترشح سروتونین را بهبود ببخشد، که ماده‌ای کلیدی در تنظیم خلق‌وخو است.

مطالعه‌ای در سال 1396 در ایران با بررسی 192 بیمار مبتلا به افسردگی تک‌قطبی و دوقطبی نشان داد که 59 درصد از بیماران به rTMS پاسخ مثبت دادند، با کاهش 50 درصدی نمرات مقیاس افسردگی بک (BDI-II). این مطالعه همچنین تأکید کرد که عواملی مانند سن کمتر، شدت افسردگی متوسط و فقدان اضطراب همراه، احتمال پاسخ‌دهی به درمان را افزایش می‌دهند. ^{The effect of rTMS on treatment-resistant depression}

 مدت زمان و تعداد جلسات مورد نیاز برای درمان افسردگی با rTMS

تعداد جلسات مورد نیاز برای درمان افسردگی با rTMS بسته به شرایط بیمار متفاوت است. به‌طور کلی، پروتکل استاندارد شامل 20 تا 30 جلسه درمانی است که 5 روز در هفته و هر جلسه 20 تا 40 دقیقه برگزار می‌شود. اثرات اولیه معمولا پس از 10 تا 15 جلسه (2 تا 3 هفته) قابل‌مشاهده است، اما برای دستیابی به نتایج پایدار، تکمیل دوره کامل توصیه می‌شود.

برخی بیماران ممکن است به جلسات نگهدارنده (maintenance) نیاز داشته باشند که هر چند ماه یک‌بار انجام می‌شود تا از بازگشت علائم جلوگیری شود. به‌عنوان مثال، بیماری که پس از 20 جلسه بهبود چشمگیری یافت، ممکن است هر 3 ماه 2 تا 5 جلسه نگهدارنده دریافت کند تا ثبات خلق ‌و خو حفظ شود.^{Duration of rTMS Therapy}

مقایسه درمان افسردگی با rTMS و داروهای ضدافسردگی

درمان افسردگی با استفاده از تحریک مغناطیسی مغز در مقایسه با داروهای ضدافسردگی تفاوت‌های کلیدی دارد. در جدول زیر، این دو روش از جنبه‌های مختلف مقایسه شده‌اند:

rTMS به‌ویژه برای بیمارانی که از عوارض داروها مثل افزایش وزن یا کاهش میل جنسی رنج می‌برند، گزینه‌ای جذاب است. با این حال، داروها ممکن است برای افسردگی خفیف یا در ترکیب با rTMS مؤثرتر باشند.^{Effectiveness of rTMS}

مزایا و فواید استفاده از دستگاه تحریک مغناطیسی مغز در درمان افسردگی

معجزه درمان افسردگی با آر تی ام اس در مزایای متعدد آن نهفته است. برخی از مهم‌ترین فواید این روش عبارت‌اند از:

• غیرتهاجمی بودن؛ بدون نیاز به جراحی یا بیهوشی.
• عوارض کم؛ برخلاف داروها، عوارض سیستمیک مثل افزایش وزن یا مشکلات گوارشی ندارد.
• بازگشت سریع به فعالیت‌های روزمره؛ بیماران می‌توانند بلافاصله پس از جلسه رانندگی کنند یا به کار بازگردند.
• اثربخشی در افسردگی مقاوم؛ گزینه‌ای امیدبخش برای افرادی که به درمان‌های دیگر پاسخ نداده‌اند.

مطالعات نشان داده‌اند که 78 درصد از بیماران پس از دوره کامل rTMS بهبود قابل‌توجهی در کیفیت خواب و خلق ‌و خو تجربه می‌کنند.

عوارض احتمالی درمان افسردگی با rTMS از دیدگاه علمی

هرچند rTMS روشی ایمن تلقی می‌شود، اما ممکن است عوارضی خفیف و موقتی داشته باشد. شایع‌ترین عوارض شامل موارد زیر هستند:

1. سردرد خفیف یا احساس ناراحتی در محل تحریک
2. احساس سوزن‌سوزن شدن یا انقباض عضلات صورت
3. سرگیجه موقت

خطر تشنج، نادرترین عارضه، در کمتر از 1 در 30,000 نفر گزارش شده است و با تنظیم دقیق دستگاه و غربالگری بیماران قابل‌پیشگیری است. پروفسور هلن میبرگ، متخصص علوم اعصاب، می‌گوید: «عوارض rTMS در مقایسه با درمان‌های سنتی مانند الکتروشوک یا داروها بسیار ناچیز است و با تنظیم پروتکل‌های درمانی، این خطرات به حداقل می‌رسند.» ^{Repetitive rtms for depression}

هزینه درمان افسردگی با rTMS چقدر است و آیا تحت پوشش بیمه قرار دارد؟

هزینه درمان افسردگی با rTMS به عوامل مختلفی مانند تعداد جلسات، نوع دستگاه و محل کلینیک بستگی دارد. در ایران، هزینه هر جلسه در سال 1403 بین 1.5 تا 3 میلیون تومان است و یک دوره کامل ممکن است 30 تا 90 میلیون تومان هزینه داشته باشد. در برخی کشورها، بیمه‌ها این درمان را برای افسردگی مقاوم پوشش می‌دهند، اما در ایران، پوشش بیمه‌ای محدود است و اغلب شرکت‌ها نیازمند اثبات عدم پاسخ به داروهای ضدافسردگی هستند؛ توصیه می‌شود بیماران پیش از شروع درمان با بیمه خود مشورت کنند.

 درمان افسردگی با rTMS برای چه کسانی مناسب نیست؟

rTMS برای همه مناسب نیست! افرادی که شرایط زیر را دارند، کاندیدای مناسبی برای این درمان نیستند:

• بیماران با سابقه تشنج یا صرع
• افرادی با ایمپلنت‌های فلزی مغناطیسی در سر (مثل کاشت حلزون گوش)
• زنان باردار به‌دلیل خطر احتمالی برای جنین
• بیماران با تومور مغزی یا آسیب شدید مغزی

ارزیابی دقیق توسط روان‌پزشک یا متخصص مغز و اعصاب پیش از شروع درمان ضروری است.

آیا درمان افسردگی شدید با rTMS امکان‌پذیر است؟

درمان افسردگی شدید با rTMS امکان‌پذیر است، به‌ویژه در مواردی که بیمار به درمان‌های دیگر پاسخ نداده باشد. مطالعات نشان داده‌اند که rTMS می‌تواند علائم شدید مانند ناامیدی، بی‌خوابی و فقدان لذت (آنهدونیا) را کاهش دهد. با این حال، در افسردگی شدید همراه با علائم روان‌پریشی (مثل توهم)، ممکن است نیاز به ترکیب rTMS با دارو یا روان‌درمانی باشد.

به‌عنوان مثال، بیماری 35ساله با افسردگی شدید که پس از 3 سال مصرف دارو بهبود نیافته بود، پس از 25 جلسه rTMS کاهش 70 درصدی علائم را گزارش کرد و توانست به کار خود بازگردد.^{Common side effects}

بررسی تجربیات بیماران از درمان افسردگی با rTMS

تجربیات بیماران از درمان افسردگی با rTMS اغلب مثبت است، اما متفاوت. بسیاری گزارش می‌دهند که پس از 2 تا 3 هفته، احساس بهتری در خلق‌وخو، خواب و انرژی دارند. به‌عنوان مثال، بیماری 42ساله می‌گفت: «پس از 15 جلسه، انگار پرده‌ای از جلوی چشمانم برداشته شد. دوباره توانستم از زندگی لذت ببرم.»

با این حال، برخی بیماران ممکن است در جلسات اولیه سردرد یا اضطراب خفیف را تجربه کنند که با تنظیم دستگاه برطرف می‌شود. این تنوع در تجربیات نشان‌دهنده اهمیت ارزیابی فردی و تنظیم پروتکل درمانی است.

آیا اثر درمان افسردگی با rTMS ماندگار است یا احتمال بازگشت وجود دارد؟

ماندگاری اثرات درمان افسردگی با rTMS یکی از سؤالات کلیدی بیماران است. مطالعات نشان داده‌اند که اثرات rTMS می‌تواند از چند ماه تا بیش از یک سال پایدار باشد، به‌ویژه اگر بیمار جلسات نگهدارنده دریافت کند. با این حال، احتمال بازگشت علائم در افسردگی، به‌دلیل ماهیت مزمن بیماری، وجود دارد.

عواملی مانند استرس، کمبود خواب یا قطع روان‌درمانی می‌توانند خطر بازگشت را افزایش دهند. برای کاهش این خطر، ترکیب rTMS با روان‌درمانی شناختی‌رفتاری (CBT) و سبک زندگی سالم توصیه می‌شود. به‌عنوان مثال، بیماری که پس از rTMS به‌طور منظم ورزش و مدیتیشن را در برنامه خود گنجاند، تا 18 ماه بدون بازگشت علائم باقی ماند.