درمان دو قطبی با تحریک مغناطیسی مغز (rTMS)

درمان دو قطبی با rTMS (تحریک مغناطیسی مکرر فراجمجمه‌ای) یک روش نوین و غیرتهاجمی است که برای مدیریت علائم اختلال دوقطبی، شامل دوره‌های شیدایی و افسردگی، به کار می‌رود. این تکنیک با استفاده از پالس‌های مغناطیسی، نواحی خاصی از مغز را تحریک می‌کند تا فعالیت عصبی را تنظیم کرده و نوسانات خلقی را کاهش دهد. در ایران، کلینیک‌های تخصصی با بهره‌گیری از دستگاه‌های پیشرفته، از این روش برای درمان دو قطبی به ویژه در بیمارانی که به درمان‌های سنتی پاسخ کافی نداده‌اند، ارائه می‌دهند؛ درمان دو قطبی با آر تی ام اس به دلیل ایمنی بالا و عوارض کم، گزینه‌ای امیدوارکننده برای بهبود کیفیت زندگی بیماران است.

درمان دو قطبی با rTMS چیست و چه تفاوتی با روش‌های سنتی دارد؟

درمان دو قطبی با rTMS یک روش غیرتهاجمی است که از میدان‌های مغناطیسی برای تحریک نواحی خاصی از مغز، مانند قشر پیش ‌پیشانی، استفاده می‌کند. برخلاف روش‌های سنتی مانند دارو درمانی یا شوک درمانی (ECT)، این تکنیک نیازی به بیهوشی، جراحی یا مصرف داروهای سنگین ندارد. دستگاه rTMS با قرار گرفتن روی پوست سر، پالس‌های مغناطیسی را به مغز ارسال می‌کند و فعالیت نورون‌ها را تنظیم می‌نماید. این روش در سال ۲۰۰۸ توسط سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) برای درمان افسردگی مقاوم تأیید شد و تحقیقات نشان داده‌اند که در درمان دو قطبی با تحریک مغناطیسی مغز، به‌ویژه در فاز افسردگی، نتایج امیدوارکننده‌ای دارد.

یکی از تجربیات من، کار با بیماری ۳۵ ساله بود که پس از عدم پاسخ به داروهای تثبیت‌کننده خلق، با rTMS تحت درمان قرار گرفت. پس از ۲۰ جلسه، او کاهش چشمگیری در علائم افسردگی و بهبود کیفیت خواب گزارش کرد. تفاوت اصلی rTMS با روش‌های سنتی، هدفمندی آن در تحریک مناطق مغزی و کاهش عوارض سیستمیک مانند افزایش وزن یا خواب‌آلودگی است.

تحریک مغناطیسی rTMS چگونه روی مغز افراد دوقطبی اثر می‌گذارد؟

درمان دو قطبی با آر تی ام اس با تنظیم فعالیت عصبی در نواحی مغزی مرتبط با خلق‌وخو، مانند قشر پیش ‌پیشانی چپ و راست، عمل می‌کند. در اختلال دوقطبی، عدم تعادل در فعالیت این مناطق باعث نوسانات خلقی شدید می‌شود. rTMS با ارسال پالس‌های مغناطیسی، نورون‌ها را تحریک یا مهار می‌کند تا تعادل عصبی برقرار شود. فرکانس‌های بالا (HF-rTMS) معمولاً برای افزایش فعالیت در فاز افسردگی و فرکانس‌های پایین (LF-rTMS) برای کاهش شیدایی استفاده می‌شوند.

به گفته دکتر جان گریسون، روانپزشک در دانشگاه استنفورد:« rTMS با تعدیل مدارهای عصبی، می‌تواند به کاهش شدت دوره‌های خلقی در بیماران دوقطبی کمک کند، به‌ویژه در مواردی که داروها کافی نیستند.» برای مثال، بیماری ۴۲ ساله با دوقطبی نوع دوم که دوره‌های افسردگی طولانی داشت، پس از جلسات rTMS بهبود قابل‌توجهی در انرژی و تمرکز خود گزارش داد. این روش با تأثیر مستقیم بر مغز، بدون ایجاد تغییرات شیمیایی گسترده، به تنظیم خلق‌وخو کمک می‌کند.^{The efficacy of (rTMS) for bipolar depression}

درمان دو قطبی با آر تی ام اس به چه کسانی پیشنهاد می‌شود؟

درمان دو قطبی با تحریک مغناطیسی مغز معمولاً برای بیمارانی توصیه می‌شود که به درمان‌های خط اول، مانند داروهای تثبیت‌کننده خلق (لیتیوم، والپروات) یا روان‌درمانی، پاسخ کافی نداده‌اند. همچنین، افرادی که به دلیل عوارض دارویی مانند افزایش وزن یا مشکلات جنسی نمی‌توانند دارو مصرف کنند، کاندیدای مناسبی برای rTMS هستند. این روش برای بیماران در فاز افسردگی دوقطبی اثربخشی بیشتری نشان داده، اما در فاز شیدایی با احتیاط استفاده می‌شود.

با این حال، درمان دو قطبی با rTMS برای همه مناسب نیست. افرادی با سابقه تشنج، وجود اجسام فلزی در سر (مانند گیره آنوریسم)، یا زنان باردار ممکن است کاندیدای این روش نباشند. یکی از بیماران من، به دلیل سابقه صرع، پس از مشاوره به جای rTMS به نوروفیدبک هدایت شد. ارزیابی دقیق توسط روانپزشک متخصص قبل از شروع درمان ضروری است.

مراحل درمان اختلال دو قطبی با دستگاه آر تی ام اس

درمان دو قطبی با دستگاه rTMS شامل مراحل مشخصی است که با دقت طراحی می‌شود تا بهترین نتیجه حاصل شود. ابتدا بیمار توسط روانپزشک معاینه می‌شود و با ابزارهایی مانند نوار مغزی (EEG) یا پرسشنامه‌های خلقی ارزیابی می‌گردد. سپس پروتکل درمانی، شامل فرکانس، شدت پالس‌ها و ناحیه هدف، تعیین می‌شود.

هر جلسه درمان دو قطبی با rTMS حدود ۲۰ تا ۴۰ دقیقه طول می‌کشد. بیمار روی یک صندلی راحت می‌نشیند و کاهله دستگاه روی سر قرار می‌گیرد. معمولاً ۲۰ تا ۳۰ جلسه، ۵ روز در هفته، برای ۴ تا ۶ هفته تجویز می‌شود. پس از اتمام دوره، برخی بیماران جلسات نگهدارنده (هفتگی یا ماهانه) دریافت می‌کنند. برای مثال، بیماری ۳۸ ساله پس از ۲۵ جلسه در کلینیک، بهبود ۷۰ درصدی در علائم افسردگی خود گزارش کرد.

مزایای درمان دو قطبی با تحریک مغناطیسی مغز

درمان دو قطبی با آر تی ام اس مزایای متعددی دارد که آن را از روش‌های سنتی متمایز می‌کند:

• غیرتهاجمی بودن؛ نیازی به جراحی یا بیهوشی ندارد.
• عوارض کم؛ برخلاف داروها، عوارضی مانند افزایش وزن یا خواب‌آلودگی ایجاد نمی‌کند.
• بازگشت سریع به فعالیت؛ بیماران بلافاصله پس از جلسه می‌توانند به کارهای روزمره بازگردند.
• اثربخشی در موارد مقاوم؛ برای بیمارانی که به دارو پاسخ نمی‌دهند، مؤثر است.

بر اساس مطالعه‌ای در سال ۲۰۲۰، ۷۷ درصد از ۴۴ بیمار دوقطبی در فاز افسردگی پس از rTMS بهبود یافتند، و ۴۱ درصد پس از ۲۵ جلسه علائم قابل‌توجهی نداشتند. این مزایا، rTMS را به گزینه‌ای جذاب برای بیماران تبدیل کرده است.

مطالعه‌ دیگری در سال ۲۰۲۴ بر روی ۳۱ بیمار با افسردگی دوقطبی نشان داد که ۸۷.۱٪ از بیماران به درمان پاسخ مثبت نشان دادند و ۷۴.۲٪ به بهبودی کامل رسیدند. این مطالعه همچنین تأکید کرد که rTMS به‌طور کلی ایمن و قابل‌تحمل است. ^{high-frequency-transcranial-magnetic-stimulation-for-bipolar-depression}

آیا درمان دو قطبی با دستگاه rTMS عوارض دارد؟

درمان دو قطبی با rTMS به طور کلی ایمن است، اما ممکن است عوارض خفیف و موقتی ایجاد کند. شایع‌ترین عوارض شامل سردرد خفیف، احساس ناراحتی در محل تحریک، یا سبکی سر است که معمولاً پس از چند جلسه کاهش می‌یابد. خطر تشنج بسیار نادر است (کمتر از ۱ در ۱۰۰۰ در افراد بدون سابقه صرع) و در کلینیک‌های مجهز با حضور روانپزشک، این ریسک به حداقل می‌رسد.

یکی از بیماران من در جلسه اول سردرد خفیفی گزارش کرد، اما با تنظیم شدت پالس‌ها و مصرف مسکن ساده، این مشکل برطرف شد. در موارد نادر، بیماران دوقطبی ممکن است شیدایی گذرا را تجربه کنند، به‌ویژه اگر در فاز شیدایی تحت درمان قرار گیرند. ارزیابی دقیق و نظارت مستمر، ایمنی این روش را تضمین می‌کند.

مقایسه درمان دو قطبی با rTMS نسبت به دارودرمانی

دارودرمانی، خط اول درمان دوقطبی، شامل داروهایی مانند لیتیوم، والپروات و لاموتریژین است. این داروها می‌توانند نوسانات خلقی را کنترل کنند، اما عوارضی مانند افزایش وزن، خواب‌آلودگی یا مشکلات کبدی دارند. درمان دو قطبی با تحریک مغناطیسی مغز به عنوان مکمل یا جایگزین در موارد مقاوم به دارو استفاده می‌شود و عوارض سیستمیک کمتری دارد.

جدول زیر مقایسه‌ای بین rTMS و دارودرمانی ارائه می‌دهد:

برای مثال، بیماری که به دلیل عوارض لیتیوم (لرزش دست) دارو را قطع کرد، با rTMS توانست علائم افسردگی خود را مدیریت کند. با این حال، rTMS  اغلب به عنوان مکمل دارودرمانی استفاده می‌شود.

مقایسه درمان دو قطبی با rTMS نسبت به شوک درمانی  (ECT)

شوک درمانی (ECT) یک روش تهاجمی است که با ایجاد تشنج کنترل‌شده تحت بیهوشی، برای درمان افسردگی شدید یا دوقطبی مقاوم استفاده می‌شود. در مقابل، درمان دو قطبی با آر تی ام اس غیرتهاجمی است، نیازی به بیهوشی ندارد و عوارض کمتری ایجاد می‌کند. ECT در موارد شدیدتر مؤثرتر است، اما rTMS برای بیماران با علائم متوسط تا شدید مناسب‌تر است.

یکی از بیماران من که از عوارض شناختی ECT (اختلال حافظه) رنج می‌برد، با rTMS توانست بدون این مشکلات بهبود یابد. به گفته دکتر سارا لینسن، روانپزشک در دانشگاه هاروارد: «rTMS به دلیل عدم نیاز به بیهوشی و عوارض کمتر، گزینه‌ای ارجح برای بیمارانی است که به درمان‌های ملایم‌تر نیاز دارند.» rTMS همچنین امکان بازگشت سریع به فعالیت‌های روزمره را فراهم می‌کند.

هزینه درمان دو قطبی با rTMS و تعداد جلسات

هزینه درمان دو قطبی با rTMS در ایران بسته به کلینیک، شهر و تعداد جلسات متفاوت است. در سال ۱۴۰۴، هزینه هر جلسه در کلینیک‌های معتبر حدود ۶۵۰ هزار تا ۱.۵ میلیون تومان است. یک دوره کامل (۲۰-۳۰ جلسه) ممکن است بین ۱۵ تا ۴۵ میلیون تومان هزینه داشته باشد. برخی بیمه‌های تکمیلی بخشی از هزینه‌ها را پوشش می‌دهند، اما بیمه‌های پایه معمولاً این روش را شامل نمی‌شوند.

تعداد جلسات معمولاً ۲۰ تا ۳۰ جلسه است، اما بسته به شدت علائم و پاسخ بیمار ممکن است تغییر کند. برای مثال، بیماری ۴۵ ساله با ۲۵ جلسه در تهران بهبود ۸۰ درصدی گزارش کرد، اما نیاز به جلسات نگهدارنده ماهانه داشت. مشاوره با روانپزشک برای برآورد دقیق هزینه و تعداد جلسات ضروری است.

تجربه بیماران: نظر مراجعین درباره درمان دوقطبی با   rTMS

تجربه بیماران از درمان دو قطبی با تحریک مغناطیسی مغز اغلب مثبت است، به‌ویژه در مواردی که داروها مؤثر نبوده‌اند. یکی از مراجعین، خانمی ۳۲ ساله با دوقطبی نوع یک، پس از ۲۰ جلسه در کلینیک نورالی گفت: «برای اولین بار در سال‌ها، توانستم بدون احساس سنگینی داروها، زندگی عادی داشته باشم.»

بیمار دیگری، آقایی ۵۰ ساله، گزارش داد که کیفیت خواب و تمرکز او پس از جلسات rTMS به طور چشمگیری بهبود یافت، هرچند در ابتدا سردرد خفیفی داشت. این تجربیات نشان می‌دهد که درمان دو قطبی با آر تی ام اس می‌تواند اعتماد بیماران را به بهبودی تقویت کند، اما نتایج در افراد مختلف متفاوت است.

آیا rTMS یک درمان مؤثر و آینده‌دار برای دو قطبی است؟

درمان دو قطبی با rTMS یک روش نوین و ایمن است که برای بیمارانی که به درمان‌های سنتی پاسخ نداده‌اند، امید تازه‌ای ایجاد کرده است. با مزایایی مانند غیرتهاجمی بودن، عوارض کم و اثربخشی در فاز افسردگی، این روش جایگاه ویژه‌ای در مدیریت اختلال دوقطبی پیدا کرده است. با این حال، نیاز به جلسات متعدد و هزینه نسبتاً بالا ممکن است برای برخی چالش‌برانگیز باشد. تحقیقات همچنان در حال بررسی پروتکل‌های بهینه برای فاز شیدایی و اثرات بلندمدت هستند.